सोयाबीन दर विशेष ; महाराष्ट्र आणि मध्य प्रदेशातील भावात तफावत का?
राज्यात हमीभावाने सोयाबीनची खरेदी दिवसेंदिवस वाढत असल्यामुळे, याचा आधार सोयाबीनच्या दराला मिळत आहे. गेल्या आठवड्याच्या तुलनेत चालू आठवड्यामध्ये सोयाबीनचे दर काहीसे वाढलेले दिसून येत आहेत. मात्र, या सगळ्यामध्ये एक विशेष गोष्ट समोर आली आहे, ती म्हणजे महाराष्ट्राच्या शेजारील मध्य प्रदेश राज्यामध्ये सोयाबीनचे बाजारभाव महाराष्ट्रापेक्षा ₹२०० ते ₹२५० रुपयांनी कमी आहेत. या दोन शेजारील राज्यांमध्ये दरामध्ये एवढी तफावत नेमकी का आहे, याचा आढावा या विश्लेषणातून घेतला जात आहे.
सोयाबीनच्या दरातील या तफावतीचे मुख्य कारण म्हणजे दोन्ही राज्यांनी स्वीकारलेले वेगवेगळे धोरण. महाराष्ट्र सरकार यंदा हमीभावाने सोयाबीनची खरेदी करत आहे. दुसरीकडे, मध्य प्रदेश सरकारने यंदा भावांतर योजना लागू केली आहे. भावांतर योजनेत शेतकऱ्यांना बाजारभाव (मॉडेल रेट) आणि हमीभाव यामधील फरक दिला जातो. त्यामुळे मध्य प्रदेशातील शेतकऱ्यांनी सोयाबीन कोणत्या दराने विकले, याची चिंता न करता ते आपला माल बाजार समित्यांमध्ये लगेच विकू शकतात.
यावर्षी (डिसेंबर २ रोजी) मध्य प्रदेश सरकारने ₹४२३५ मॉडेल रेट (सरासरी भाव) जाहीर केला आहे. हमीभाव ₹५३२८ असल्याने, या दोन्ही दरांमधील फरक मध्य प्रदेश सरकार थेट शेतकऱ्यांच्या खात्यात जमा करणार आहे. यामुळे मध्य प्रदेशातील शेतकऱ्यांनी चांगला दर मिळेल म्हणून आपला माल विक्रीसाठी थांबवून ठेवण्याची गरज नाही. परिणामी, मध्य प्रदेशातील बाजारात आवक मोठ्या प्रमाणात होत आहे. या उलट, महाराष्ट्रात हमीभावाने विक्री केल्यास हमीभाव मिळणार असल्याने, आवक कमी आहे, म्हणूनच महाराष्ट्रात दर काहीसे अधिक आहेत आणि मध्य प्रदेशात ₹२०० ते ₹२५० ने दर कमी दिसत आहेत.
यंदाच्या हमीभावाने खरेदीचा विचार केल्यास, ही खरेदी प्रक्रिया गेल्या दोन महिन्यांपासून सुरू आहे. ऑक्टोबरमध्ये उशिराने नोंदणी सुरू झाली आणि आतापर्यंत (डिसेंबरपर्यंत) केवळ ३ लाख १५ हजार टन सोयाबीनची खरेदी पूर्ण झाली आहे. यापैकी नाफेडच्या खरेदी केंद्रांवर २ लाख ९० हजार टन, तर एनसीसीएफच्या केंद्रांवर २५ हजार टन खरेदी झाली आहे. सरकारने १८ लाख ५० हजार टनाचे जे उद्दिष्ट ठेवले आहे, त्याच्या तुलनेत ही खरेदी खूपच कमी आहे. अनेक शेतकऱ्यांनी खरेदीची वाट न पाहता खुल्या बाजारात आपला माल विकला आहे.
गेल्या काही आठवड्यांतील दरांचा विचार केल्यास, महाराष्ट्रात दरात वाढ दिसून आली आहे. सध्याचा सरासरी भाव ₹४४५४ आहे, जो गेल्या आठवड्यात (₹४३६०) पेक्षा सुमारे ₹१०० ने अधिक आहे. गेल्या वर्षी डिसेंबर २०२४ च्या तुलनेत यंदा महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांना सुमारे ₹४०० ते ₹४२५ जास्त दर मिळत आहे. मध्य प्रदेशातही दरात वाढ झाली आहे, जिथे सरासरी भाव ₹४२०९ असून तो महाराष्ट्रापेक्षा सुमारे ₹२५० ने कमी आहे. गेल्या वर्षी दोन्ही राज्यांमध्ये हमीभावाने खरेदी सुरू असल्याने दरात फारसा फरक नव्हता.
आंतरराष्ट्रीय बाजारात यंदा सोयाबीनचे विक्रमी उत्पादन होण्याची शक्यता आहे, विशेषतः ब्राझील आणि अर्जेंटिनामध्ये. यामुळे जागतिक पुरवठा चांगला राहण्याचा अंदाज आहे. सध्या आंतरराष्ट्रीय बाजारात सोयाबीनचा भाव ११ ते ११.२५ डॉलर प्रति बुशेल दरम्यान स्थिर आहे. सोयातेलाला सध्या पामतेलापेक्षा कमी दर असल्यामुळे चांगली मागणी आहे, ज्यामुळे क्रशिंग (गाळप) मोठ्या प्रमाणात होत आहे. मात्र, यातून निर्माण होणाऱ्या डीओसीला (सोया पेंड) उठाव मर्यादित असल्याने दरात मोठी तेजी दिसून येत नाही.
येत्या महिनाभरात देशातील बाजारभाव काय राहू शकतो, यासाठी दोन गोष्टींकडे लक्ष द्यावे लागेल: महाराष्ट्रातील हमीभावाने खरेदी आणि मध्य प्रदेशातील भावांतर योजना. या दोन्ही राज्यांमध्ये जानेवारीपर्यंत खरेदी सुरू राहील. एकदा या योजनांमधून जास्तीत जास्त सोयाबीनची खरेदी झाली आणि खुल्या बाजारात आवक कमी झाली की, सोयाबीनचे बाजारभाव ₹५,००० च्या दिशेने वाटचाल करू शकतात, असा अभ्यासकांचा अंदाज आहे. प्लांट रेट ₹४,७०० ते ₹४,८०० वरून ₹५,००० च्या आसपास जाऊ शकतात.
अभ्यासकांच्या मते, खुल्या बाजारातील दर हमीभावाच्या (₹५,३२८) दरम्यान पोहोचायला कदाचित मार्च किंवा त्यानंतरचा काळ लागेल, जेव्हा प्लांट रेट ₹५,५०० च्या पुढे जातील. त्यामुळे पुढील महिनाभर तरी बाजारात मोठे चढ-उतार दिसण्याची शक्यता कमी आहे. शेतकऱ्यांनी विक्रीचे नियोजन करताना या सगळ्या गोष्टी विचारात घेऊन हमीभावाने विक्री केल्यास ते फायदेशीर ठरू शकते.
